نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 72 (بهار 1400)

سخن در علت بازتاسیس حوزه علمیه قم در سال 1301 توسط شیخ موسس است. الگویی که بر اساس آن به بررسی مسیله مقاله پرداخته شده، الگوی جستاری چهارمرحله‌ای اسپریگنز است: بحران شناسی، علت شناسی، آرمان شناسی و راه حل شناسی. شیخ موسس، بحران ایران را تباهی و تاریکی توصیف می‌کند؛ ازهم‌پاشیدگی فکری ایرانیان با ورود رگه‌هایی از کمونیسم به کشور، از خود بیگانه شدن ملت با ادعاهای روشنفکران و دعوت آنان از مردم برای به رنگ غرب درآمدن و ملغمه‌ای از اصول و آداب غربی را به خورد آنان دادن، در انزوا قرار گرفتن امور روحانی و معنوی، بی‌نظمی سیاسی و هرج‌ومرج در جامعه ایرانی با شروع جنبش مشروطه و به سامان نرسیدن آن و بالاخره آغاز جنگ جهانی و ورود کشورهای بیگانه به کشور و استیلای استعمار از هر سو، بخش‌هایی از این بحران بود. در چارچوب این الگو، باید سبب بحران را از دیدگاه اندیشمند مورد نظر بررسی کرد. اضطراب و تزلزلی که گریبان نهاد متولی دین در ایران و حوزه‌های علمیه را گرفته و کیان و موجودیت آنها را در آستانه نیستی قرار داده، سبب اصلی بود. تصویرسازی از آرمان مدنظر شیخ موسس در موضوع مقاله، گام سوم است. ایران دور از تباهی و ارایه تصویری واضح از آن، در نظر شیخ، مولفه‌هایی دارد. در نهایت، راه‌حل شیخ در نجات ایران از تباهی، بازتاسیس حوزه‌ای کارآمد و قوی برای نجات ایران است.

چگونگی مواجهه حوزه علمیه قم با امر سیاست در دوره‌های مختلف فرازوفرودهای گوناگونی را پشت سر گذاشته است. در بیان این مواجهه، دوره حضرت آیت‌الله‌العظمی حایری، به‌عنوان موسس حوزه قم از برجستگی و اهمیت خاصی برخوردار است. در این نوشتار با اشاره به شرایط بین‌المللی، اوضاع داخلی، تجربه زیسته و مبانی فکری حاج شیخ، عملکرد سیاسی ایشان مورد بررسی قرار گرفته است. از منظر این نوشتار، تاسیس حوزه علمیه قم در آن شرایط پاسخ هوشمندانه آیت‌الله حایری به بحران زمانه خویش بوده است، و این اقدام از مناسبات اجتماعی- سیاسی دوره خویش تهی نیست. بر همین اساس الگوی مواجهه ایشان با امر سیاست از سه محور تبعیت می‌کرده است: 1. اصالت حفظ و تقویت حوزه، 2. استفاده از ظرفیت‌های حکومت برای پیش‌برد اهداف حوزه، 3. جلوگیری از انحراف حکومت؛ این الگو در دوره‌های بعدی نیز از سوی متولیان حوزه مورد توجه قرار گرفت.

اوان تاسیس حوزه علمیه قم با سخت‌ترین شرایط تاریخ سیاسی ایران همزاد شده بود. از یک سو نهضت مشروطه در ایران به نتیجه نرسید و مردم و روحانیت به‌عنوان تنها بازنده این قیام دچار افسردگی شد و برای مدت‌ها به درون خود فرو رفت. از سوی دیگر، با به قدرت رسیدن رضاخان در سال 1304 روحانیت وارد دوره‌ای شد که از آن به بدی یاد می‌شود. تلاش‌های متجد‌دانه دولت کما‌لیستی ‌رضاشاه در بسط اندیشه‌های مدرن، بر روند رو به تزاید افول اجتماعی روحانیت که از دو دهه قبل آغاز شده بود تاثیر بسیاری گذاشت؛ حضور هوشمندانه آیت‌الله حایری بود که توانست حوزه را حفظ و نسلی از مجتهدان را تربیت کند که در تحولات سیاسی بعد از او نقش بسیاری ایفا کردند. این مقاله با بهره‌مندی از روش اسنادی و تاریخی تلاش می‌کند رخدادهای آن دوره را به روایت در آورد.

مقاله حاضر با رویکردی توصیفی - تحلیلی، به بررسی عوامل و زمینه‌هایی می‌پردازد که از بدو تاسیس حوزه علمیه قم در سال 1300، تا ظهور دارالتقریب قاهره، 26 سال بعد، موجب ایجاد ساختاری توانمند در آن شدند و موجب جلب‌توجه موسسات بین‌المللی در جهان اسلام شدند. این امر در حالی رخ داد که حوزه علمیه قم، در عین قرار داشتن در سخت‌ترین شرایط سیاسی در دوره پهلوی اول و دوم، هنوز سومین دهه از حیات خود را به پایان نبرده بود و درعین‌حال، هم‌ردیف مشهورترین مراکز علمی جهان اسلام شمرده می‌شد.

این مقاله به معرفی و ماجرای کتاب سرگذشت فردی ناشناخته اثر شیخ محمد حجتی بروجردی، از معدود خودنوشت‌های روحانیان، در سال‌های آغازین تاسیس حوزه علمیه قم می‌پردازد. این کتاب بخشی از حیات اجتماعی طلاب در سال‌های نخست بازتاسیس حوزه علمیه قم را روایت کرده است.

سیاست اتحاد لباس یا به عبارت دقیق‌تر قانون «متحدالشکل نمودن البسه اتباع ایران در داخله کشور» یکی از مهمترین مقاطع تاریخی دوره پهلوی اول است؛ اما تحولات این مقطع را نباید با قطع نظر از گذشته و پیشینه آن مورد توجه قرار داد. این مقاله ضمن بررسی تاریخ تحول پوشش مردان از دوره قاجار تا پهلوی به عکس‌العمل حوزه و روحانیت در مقابله با سیاست اتحاد لباس در دوره پهلوی اول می‌پردازد.